Sự tích Hồ Gươm – Lịch sử một huyền thoại

Là người Việt hẳn ai cũng thuộc nằm lòng sự tích Hồ Gươm hay còn gọi là Hồ Hoàn Kiếm. Nhưng đằng sau truyền thuyết gần 600 năm tuổi này là những câu chuyện mà không phải ai cũng biết…

Thuở ban đầu: có “Kiếm” nhưng không có “Hoàn Kiếm”

Ghi chép đầu tiên về việc vua Lê Lợi nhận được thanh kiếm báu là trong sách “Lam Sơn thực lục”, một cuốn sách sử về Khởi nghĩa Lam Sơn do chính Nguyễn Trãi chủ biên vào năm 1431. Sách chép rằng:

“Khi ấy Lê Thái Tổ cùng người ở trại Mục Sơn là Lê Thận cùng làm bạn keo sơn. Thận thường làm nghề quăng chài. Ở xứ vực Ma Viện, đêm thấy đáy nước sáng như bó đuốc soi. Quăng chài suốt đêm, cá chẳng được gì cả. Chỉ được một mảnh sắt dài hơn một thước, đem về để vào chỗ tối. Một hôm Thận cúng giỗ (ngày chết của cha mẹ), nhà vua tới chơi nhà. Thấy chỗ tối có ánh sáng, nhận ra mảnh sắt, nhà vua bèn hỏi:

- Mảnh sắt nào đây?

Thận nói:

- Đêm trước tôi quăng chài bắt được.

Nhà vua nhân xin lấy. Thận liền cho ngay. Nhà vua đem về đánh sạch rỉ, mài cho sáng, thấy nó có chữ "Thuận Thiên", cùng chữ "Lợi". Lại một hôm, nhà vua ra ngoài cửa, thấy một cái chuôi gươm đã mài-dũa thành hình, nhà vua lạy trời khấn rằng:

- Nếu quả là gươm trời cho, thì xin chuôi và lưỡi liền nhau!

Bèn lấy mảnh sắt lắp vào trong chuôi, thành ra một chiếc gươm hoàn chỉnh”.

Truyện tới đây là hết, không hề có chi tiết gặp rùa thần tại hồ nước và trả kiếm. Trong suốt 300 năm sau khi “Lam Sơn thực lục” ra đời, từ nhà Hậu Lê đến nhà Mạc và thời vua Lê – chúa Trịnh, cũng không có tác phẩm nào viết về chuyện vua Lê trả kiếm và tạo nên tên gọi cho Hồ Gươm. Mẩu chuyện trên chỉ đơn thuần là nhằm thể hiện Lê Lợi được Trời trao cho thiên mệnh để đánh đuổi ngoại xâm và làm vua, một hình thức tuyên truyền phổ biến vào thời phong kiến.

Cuối TK 18 đến thời Pháp thuộc: Những dị bản về việc vua Lê bị rùa thần “cướp” kiếm

Cách đây vài năm dư luận từng xôn xao khi một nhà sản xuất lịch in lên tờ lịch của mình truyện vua Lê Thái Tổ bị rùa thần… đớp mất kiếm chứ không phải tự nguyện trả. Sự thật thì kể từ cuối TK 18 trở đi đã xuất hiện những lời kể và sự tích khác nhau về “Sự tích Hồ Gươm”, trong đó phần lớn có cái kết như trên. Sách “Tang thương ngẫu lục” của Nguyễn An và Phạm Đình Hổ viết rằng:

“Hồ Hoàn Kiếm ở bên cạnh phường Báo Thiên, thành Thăng Long, thông với nước ngoài sông, hình thể rất to rộng. Hồ này là nơi đức Thái Tổ Hoàng Đế (triều trước) đánh rơi thanh kiếm.

Hồi Thái Tổ khởi nghĩa, ngài bắt được một thanh gươm cổ. Khi làm vua, ngài thường vẫn đeo thanh gươm đó. Một hôm chơi thuyền ở trong hồ, chợt thấy một con ba ba rất lớn nổi lên mặt nước, bắn nó không trúng. Ngài bèn lấy thanh gươm mà chỉ. Bất đồ, thanh kiếm rơi xuống nước mất, con ba-ba cũng lặn theo. Ngài giận, sai lấp cửa hồ lại, đắp cái bờ ngang, tát hết nước để tìm, nhưng chẳng thấy đâu cả. Đời sau nhân cái vết bờ ấy chia hồ ra làm hai: tả vọng, hữu vọng. Cuối đời Cảnh Hưng (1740 – 1786), bỗng có một vệt sáng từ cái đảo trong hồ vọt lên cao, sáng rực tan ra rồi tắt, người ta cho là thanh bảo kiếm bay đi”

Có thể thấy vua Lê Thái Tổ bị cướp mất kiếm và rất cay cú, nhưng thứ đoạt kiếm của ông không phải là rùa thần mà là một con… ba ba. Thanh kiếm tượng trưng cho số mệnh vương triều nhà Lê và chỉ khi triều Lê thực sự chấm dứt thì nó mới mất.

“Đại Nam nhất thống chí”, một bộ sách về lịch sử - địa lý nước ta của Quốc sử quán triều Nguyễn, thì chép rằng:

“Hồ Hoàn Kiếm ở ngoài Đông Nam thành tỉnh (Hà Nội). Tương truyền: Lê Thái Tổ đi thuyền chơi hồ, có con rùa nổi lên, nhà vua cầm kiếm chỉ vào rùa. Rùa liền ngậm kiếm lặn xuống. Lại có thuyết nói: trước kia, Vua Thái tổ bắt được kiếm thần và ấn thần, bèn dấy binh đánh giặc Minh, sau truyền làm bảo vật. Đến năm Lê Thánh Tông băng hà, kiếm thần và ấn đều mất, sau người ta thấy đầu thanh kiếm nổi ở trong hồ, chốc lát lại biến mất, nên nhân dân đặt tên hồ”.

Sách “Long Biên bách nhị vịnh” của tác giả Bùi Cơ Thúc, cũng viết dưới thời nhà Nguyễn, thì chép rằng:

“Vua Lê Thái Tổ khi bắt đầu khởi nghiệp ở Lam Sơn có nhặt được một thanh gươm ở trên bờ sông Lương. Trên gươm có chữ “Thuận Thiên”, nên sau Vua lấy hiệu cũng là Thuận Thiên. Khi dẹp xong giặc, gươm được cất tại kho chứa vũ khí ở bãi giữa hồ, do vậy hồ có tên là Hàm Kiếm (chứa Kiếm). Đời Lê Tương Dực (1509-1516), khi vua này ngự trên hồ, xem cây gươm, thì gươm rơi xuống nước, tìm không thấy. Vài ngày sau, trên hồ mưa to sấm động, gươm hóa rồng bay lên trời”.

Hai bản trên có nhiều điểm khác nhau nhưng đều thể hiện thanh kiếm Thuận Thiên tượng trưng cho thiên mệnh nhà Lê, khi nhà Lê suy yếu thì kiếm cũng mất. Thêm nữa là các dị bản trên không có chi tiết Lê Thận bắt được lưỡi kiếm như trong “Lam Sơn thực lục”.

Đến thời Pháp thuộc thì có bộ SGK “Quốc văn giáo khoa thư” nổi tiếng do Trần Trọng Kim chủ biên cũng có một truyện về sự tích Hồ Gươm có tựa đề là “Truyện gươm thần của vua Lê Lợi”:

“Tục truyền rằng vua Lê Lợi, trước khi nổi lên đánh quân Minh, vẫn ở Hà Nội làm nghề đánh cá.

Một hôm ngài quăng lưới xuống hồ Hoàn Kiếm, bấy giờ còn gọi là hồ Tả vọng, lúc kéo lên không được cá, lại được một thanh gươm rất đẹp, lưỡi rộng, cứng mà sáng loáng. Ngài được thanh gươm ấy, nổi lên đánh quân Tàu, đuổi ra ngoài nước, rồi lên ngôi vua ở Thăng Long (Hà Nội bây giờ).

Một hôm ngài ngự thuyền chơi trên hồ; ngài thấy có một con rùa to nổi lên, bơi lại gần ngài. Ngài sợ, lấy gươm gạt ra, nhưng con rùa đớp lấy gươm rồi biến mất. Ngài bấy giờ mới biết rằng con rùa ấy là vị thần hồ đã giúp ngài đánh quân Tàu. Sau người ta xây ở giữa hồ một cái tháp gọi là “Quy sơn tháp” (tháp Núi rùa), còn cái hồ ấy thì gọi là “Hoàn kiếm hồ” (hồ giả gươm)”.

Bỏ qua khía cạnh nghệ thuật, truyện này mắc một sai lầm nghiêm trọng về lịch sử. Không biết về lý do gì mà người soạn sách lại cho Lê Lợi từ một hào trưởng có tiền có quyền tại Lam Sơn (Thanh Hóa) thành một ông già đánh cá tại Hà Nội? (À mà vào thời đó cũng không có tên Hà Nội nữa).

Phiên bản chính thức thời hiện đại

Không rõ sau thời Pháp thuộc có dị bản nào khác về truyện vua Lê trả kiếm hay không. “Sự tích Hồ Gươm” quen thuộc với chúng ta ngày nay được trích từ bộ sách đồ sộ “Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam” bao gồm gần 2000 truyện cổ tích Việt Nam do ông Nguyễn Đổng Chi sưu tầm và biên soạn. Bộ sách huyện thoại này được ông biên soạn và cho in trong suốt 25 năm (1957-1982). “Sự tích Hồ Gươm” của ông Chi được dựa trên bản gốc trong sách “Lam Sơn thực lục” nhưng có nhiều cải biên để trở thành một câu truyện hoàn chỉnh chứ không còn là một vài dòng tuyên truyền vắn tắt nữa. Một số chi tiết mang yếu tố ẩn dụ cũng được thêm vào để tăng độ sâu sắc. Chẳng hạn như Lê Thận bắt được lưỡi kiếm dưới sông, Lê Lợi tìm được chuôi gươm trên núi, hai người sau này hợp lại mới được thanh kiếm hoàn chỉnh ("Lam Sơn thực lục" có nhưng không rõ) – một phép ẩn dụ về sự đoàn kết. Hay như cuối truyện vua Lê Lợi TỰ NGUYỆN trả lại thanh kiếm báu sau khi đánh đuổi giặc xâm lăng (tự nguyện trả kiếm là một sáng tác chỉ có ở thời hiện đại, các bản trước toàn là bị đớp, cướp hoặc là tự mất) – một phép ẩn dụ về chiến tranh và hòa bình “Tàn cơn binh lửa dẹp gươm đao”. Phiên bản “Sự tích Hồ Gươm” này được xem là bản chính thức được phổ biến rộng rãi và đưa vào giảng dạy cho học sinh.

Có người nói “Sự tích Hồ Gươm” vay mượn ý tưởng từ truyện vua Arthur và thanh kiếm Excalibur. Thực tế như đã nói ở trên thì ngay từ lúc người Việt chưa biết Arthur là ai và Excalibur là cái quái gì thì đã có truyện vua Lê “trả” kiếm (hoặc bị đớp mất kiếm) tại Hồ Gươm rồi. Cùng lắm là sau này người ta thấy bị cướp như vậy thì bôi bác quá nên sửa thành vua Lê tự nguyện trả kiếm như bản ta thấy ngày nay.

Chí Linh Võ