Tìm hiểu về Châu Ấn thuyền (P1)

Năm 1598, 5 con tàu Hà Lan với những cái tên đầy hứng khởi: Liefde (Tình yêu), Hoope (Hy vọng), Geloof (Niềm tin), Trouw (Kiên trung), Blijde Boodschap (Tin tốt đẹp) rời Hà Lan hướng về bờ tây Nam Mỹ, với mục tiêu trao đổi hàng hóa lấy bạc Tây Ban Nha, và nếu ko thành thì vượt Thái Bình Dương sang mua bạc Nhật Bản. 4 tàu trong số đó lần lượt bị bão đánh chìm, bị Liên minh Iberia chiếm giữ hoặc bỏ cuộc quay về nước. Cuối cùng sau 19 tháng lênh đênh, chỉ còn tàu Liefde dạt vào Nhật Bản tháng 4/1600 trong tình trạng xuống cấp trầm trọng, chở theo 23 người ốm yếu và cận kề cái chết.

Cuộc đổ bộ của kẻ thù truyền kiếp Hà Lan ngay lập tức làm người Bồ Đào Nha lo sợ, họ loan tin đây là cướp biển, hối thúc Tokugawa Ieyasu xử tử hết đám người này. Ieyasu, khi đó là Daimyo của Edo và 1 trong những Nhiếp chính cho Toyotomi Hideyori (con trai nhỏ của Hideyoshi) tống giam tất cả trong thành Osaka. Tịch thu tàu Liefde (bị chìm ngay sau đó trong quá trình lai dắt), 11 rương hàng hóa thương mại, 19 khẩu pháo cùng 500 súng hỏa mai. Mặc cho bao thúc giục, Ieyasu ko hề nghi kỵ đám tù nhân ngoại quốc, trái lại ông còn tò mò về họ. Đặc biệt là với 1 người sở hữu vốn kiến thức sâu rộng về đóng tàu, toán học, kỹ thuật hàng hải, tên là William Adams.

William cùng vài người khác đã được Tokugawa Ieyasu triệu kiến 3 lần. Ieyasu hỏi họ rất nhiều thứ, từ việc họ đến nơi xa xôi này làm gì, quê hương họ ở đâu hay trông như thế nào? Cho đến việc họ tới đây bằng cách nào, con đường gì? Họ tin vào điều gì hay đất nước của họ đang chiến tranh với ai? Từ điều này sang điều khác, những tường thuật của William làm Ieyasu chăm chú đến tận nửa đêm. Hôm sau, ông thả đám tù nhân và tặng thưởng hậu hĩnh cho họ, cũng như cho phép tất cả buôn bán ở Nhật. Hầu hết thủy thủ còn sống của tàu Liefde rời Nhật trước năm 1605, riêng William cùng 2 người Hà Lan khác bị giữ lại.

Phác họa Hội An thế kỷ 17 (tác giả: Đinh Hải).

William được giao trọng trách giúp đóng những con tàu kiểu phương tây đầu tiên của Nhật Bản. Qua thời gian, anh ta chiếm được sự tín nhiệm của Ieyasu, hưởng những đặc quyền mà ngay cả các cận thần Nhật Bản cũng phải ghen tỵ. Ieyasu cho phép William đến thăm bất cứ khi nào, cùng nhau đàm đạo về khoa học kỹ thuật cũng như văn minh phương tây. Trao chức cố vấn ngoại giao và thương mại cho mọi vấn đề về ngoại giao châu Âu, ban tặng 2 thanh kiếm đại diện cho uy quyền của Samurai. Ieyasu ra lệnh William Adams đã ko còn và Miura Anjin - 1 Samurai được sinh ra, 1 cách “giải phóng” và khiến William ở lại phục vụ ông vĩnh viễn.

Dĩ nhiên trong câu chuyện vừa rồi, việc Tokugawa Ieyasu trọng dụng người như William là có cơ sở. Vào thời điểm tàu Liefde đổ bộ Nhật Bản, Ieyasu đang ráo riết chuẩn bị cho trận đại chiến Sekigahara chống lại phe cánh nhà Toyotomi. 2 năm trước, Toyotomi Hideyoshi qua đời, ông được kế vị bởi con trai Toyotomi Hideyori chỉ mới 5 tuổi. Trước khi mất, Hideyoshi triệu tập 1 cuộc họp quyết định 5 Tairo (Nhiếp chính) chịu trách nhiệm chính sự cho Hideyori - Ieyasu là 1 trong số đó, cũng là thế lực mạnh nhất. Để leo lên nấc thang quyền lực, Ieyasu liên thủ với rất nhiều Daimyo khác - những người cũng có quan điểm chống Toyotomi.

Ông gặp may mắn khi Maeda Toshiie - người cao tuổi nhất và được kính trọng nhất trong các Nhiếp chính qua đời năm 1599, dẫn đến việc Ieyasu chiếm giữ Osaka vốn là nơi ở của Hideyori. Phe cánh chống Ieyasu tập trung quanh Ishida Mitsunari - 1 Daimyo hùng mạnh nhưng ko nằm trong các Nhiếp chính, chia gần như toàn bộ các Daimyo Nhật Bản thành 2 thế lực: Phe Ieyasu (Đông quân) và phe Mitsunari (Tây quân). Kết quả thì ai cũng rõ: Mitsunari đại bại ở Sekigahara, đưa Ieyasu lên ngôi vị Shogun 3 năm sau đó. Thời kỳ Chiến Quốc đi đến hồi kết, kỷ nguyên Mạc phủ Tokugawa mở ra và thống trị Nhật Bản trong 250 năm tiếp theo.

Tàu buôn Nhật ở Ayutthaya (Thái Lan).

Khi tình hình nước Nhật đã cơ bản ổn định, Ieyasu hướng tầm mắt sang hoạt động thương nghiệp cũng như quan hệ với các thế lực ngoại quốc. Đến thời điểm này sau hơn 50 năm, chỉ có Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha là các nước phương tây duy nhất đến Nhật Bản. Điều này khiến Ieyasu ko khỏi trăn trở, bởi hoạt động thương nghiệp của 2 nước Iberia luôn đi kèm sự truyền giáo. Khi tàu Liefde đến, William đã bày tỏ với Ieyasu về nguyện vọng của Hà Lan: Chống lại 2 nước Iberia, hòa bình với mọi quốc gia khác. Song điều khiến Ieyasu ưng ý nhất là việc đức tính của người Hà Lan dường như rất hợp để giao dịch với Nhật Bản: Thương gia Hà Lan theo Tin lành, họ ko hề đặt nặng chuyện tôn giáo hay các chế điển cầu kỳ như người Công giáo Iberia.

Những kẻ này cũng rất có máu con buôn, quy đổi mọi thứ trên đời ra lợi nhuận và trong mắt họ chỉ có lợi ích kinh tế là cao cả nhất, với thương nhân Hà Lan thì có vẻ Chúa là Tiền! Năm 1604, Tokugawa Ieyasu cử 2 cựu thành viên tàu Liefde sang Batavia liên lạc với công ty Đông Ấn Hà Lan (VOC), mời gọi Hà Lan sang Nhật giao thương phá thế độc tôn của bán đảo Iberia. Do chiến tranh với 2 nước Iberia và tiềm lực ở châu Á còn hạn chế, phải tới năm 1609 VOC mới cử 2 tàu đến Nhật cùng quốc thư từ Hoàng tử Maurice xứ Nassau, bắt đầu cho quan hệ thân thiết Nhật - Hà Lan kéo dài đến tận thế chiến 2.

VOC lập tức được hưởng nhiều ưu đãi và cấp quyền thành lập nhà máy ở đảo Hirado, cho phép tự do kinh doanh trên khắp Nhật Bản. 2 nước Iberia thì ngược lại, ngày càng bị o ép và chỉ được giao dịch ở Nagasaki. Nghĩa là chỉ sau vài năm, Hà Lan đã làm được điều mà người Iberia ao ước suốt 60 năm trước đó! Nối bước Hà Lan, 1 nước châu Âu khác cũng thù ghét Tây Ban Nha ko kém xâm nhập Nhật Bản - Anh Quốc. Năm 1613, công ty Đông Ấn Anh (EIC) cử tàu Đinh hương (Clove) đến Nhật đáp lại sự mời gọi của William Adams - vốn là 1 người Anh. Cũng như VOC, EIC lập tức được cấp quyền thương mại ở Nhật.

Nhật Bản giờ đây gần như sẵn sàng giao dịch với bất cứ đối tác phương tây nào, chỉ cần họ giống Hà Lan: Tập trung vào thương mại và đừng cải đạo cho bất cứ ai ở Nhật. Kể từ sự kiện Ninh Ba và cuộc chiến Nhâm Thìn, Nhật Bản xem như đã bị loại khỏi việc giao thương 1 cách tử tế với 2 nước láng giềng Đông Á. Do vậy để xác lập ảnh hưởng lên các quốc gia khác, Nhật trước tiên phải đi vào vùng thương mại Đông Nam Á rồi vươn xa hơn nữa! Đây ko chỉ là dự tính của Ieyasu mà là cả Toyotomi Hideyoshi trước đó. Nên vào năm 1592, cùng thời điểm với cuộc xâm lăng Triều Tiên, những đội tàu buôn vũ trang sơ khởi của Nhật đã bắt đầu xâm nhập Đông Nam Á. Còn tiếp...

Nguồn: Phạm Duy - Nhóm Nghiên Cứu Lịch Sử