Tìm hiểu về Hát Bội của Việt Nam

Cái tên hát bội xuất phát từ việc người xưa thấy các diễn viên phải bội (đắp, gắn thêm) lên người cờ phướng, mủ mão cầu kỳ. Nhưng trong cung đình thời phong kiến xưa kiêng kỵ từ bội vì nó có trong từ bội ơn, bội nghĩa nên đổi “bội” thành “bộ”. Từ đó, nghệ thuật hát bội còn có tên là hát bộ, tức chỉ các diễn viên hát phải kèm các cử chỉ, điệu bộ để lột tả vai diễn. Chắc hẳn các bạn thường hay nghe người ta đùa nhau “hai đứa này trông xứng đào xứng kép”, câu đùa này xuất hiện cũng từ hát bội mà ra.

Đào tức chỉ người diễn là nữ, còn kép là nam, từ đó trong dân gian mới có từ “Đào – Kép” hát. Điều đặc biệt nhất và gần như là điểm để nhận biết, phân biệt hát bội với các nghệ thuật khác đó là việc mang trên người các trang phục, trang sức và trang điểm vô cùng cầu kỳ. Cách trang điểm, tô vẽ trên gương mặt, từ hình dáng đến màu sắc, cả trang phục, điệu bộ, cử chỉ đều được quy định rõ ràng. Người xem chỉ cần nhìn vào nhân vật là có thể biết được diễn viên diễn vai gì.

Ngoài giọng hát, yếu tố quan trọng ngang với nó là điệu múa võ và các cử chỉ. Những điệu múa đều mang đặc trưng của các thế võ cổ truyền Bình Định. Bao gồm cả các binh khí trong đó như kiếm, đao, thương, côn,… Vì yếu tố này mà nghệ sĩ hát bội phải biết các động tác võ thuật, biết cách dùng các loại binh khí để động tác khớp với nhịp nhạc thật mềm mại, trơn tru và thể hiện được tính nghệ thuật ước lệ. Do xuất phát trước cải lương, khi xã hội còn bị chi phối sâu sắc bởi chế độ phong kiến nên nội dung cốt lõi của các vở tuồng trong hát bội là về lịch sữ, đối nhân xử thế, nhân lễ nghĩa trí tín, đề cao đạo hiếu (gia đình, bằng hữu, quân thần,…).

Các tuồng hát bội từ xưa đến nay vẫn giữ phần lớn nội dung từ các tích của Trung Hoa, chỉ khác là do người Viêt biên soạn lai. Đặc điểm thứ ba là mọi hành động, lời ca trong hát bội đều được diễn xuất rất bi hùng, oai phong lẫm liệt dù là bất cứ vai nào, mang tính ước lệ cao. Nếu như các từ Hán Việt xuất hiện với số lượng nhiều trong cải lương thì trong hát bội, từ Hán Việt xuất hiện còn nhiều hơn nữa và chiếm đa phần nội dung của tuồng diễn.

Bên cạnh đó không khó nhận ra sử dụng rất nhiều những câu thoại mang đậm tinh thần Nho giáo như “Quân xử thần tử, thần bất tử bất trung; phụ từ tử hiếu, tử bất hiếu bất tử; vũ vô thuyết tả năng lưu khách, sắc vị ba đào chốn nịch nhân…” Nhạc cụ được dùng trong dàn nhạc hát bội gồm có trống, chiên, chập chõa, đàn, kèn, ống sáo. Trống chiến: là trống quan trọng nhất vì được dùng nhiều nhất để diễn tấu lúc đánh giặc hoặc múa hát. Nghệ sĩ nghe theo tiếng rống mà diễn nên không có tiếng trống chiến rất khó diễn.

Trống cái là thứ trống nhỏ, thường để báo hiệu để nghệ sĩ biết mà chuẩn bị bắt qua các kiểu hát khác nhau (thường là Hát Nam hoặc Nói Lối). Trống cơm dùng khi hát Nam Xuân hoặc Nam Ai. Trống chầu, chiếc trống uy lực nhất và cũng là chiếc trống làm nghệ sĩ hay bất cứ ai trong đoàn hát đều kiêng dè vì ngoài công dụng báo hiệu mở tuồng (6 tiếng), báo kết tuồng (9 tiếng), diễn tấu các nội dung khác nhau trong tuồng thì trống chầu còn dùng để khen, thưởng, chê trách các nghệ sĩ ngay trong lúc diễn để khích lệ hoặc nhắc nhở.

Trong lúc diễn, nếu nghệ sĩ hát hay vừa thì nghe 1 tiếng trống, diễn khá hơn nghe 2 tiếng, diễn hay xuất sắc thì nghe 3 tiếng. Để khiển trách các lỗi nhỏ, người cầm chầu sẽ gõ vào mép trống 1 tiếng, lỗi nặng cảnh cáo sẽ gõ vào vành trống 1 tiếng. Vì những điêu này nên không phải ai cũng đủ kinh nghiệm và kiến thức để cầm trống chầu. Chắc các bạn cũng có nghe qua 2 câu thơ vui, hàm ý chỉ việc cầm trống chầu là rất khó:

• Trên đời có bốn cái ngu: Làm mai, lãnh nợ, gác cu, cầm chầu.
• Trống lệnh: dùng lúc vua ra thượng triều hoặc mở màng xuất diễn.
• Trống bắc cấu: dùng lúc quan lên triều hoặc kết xuất diễn.

Các bạn thấy đầy, tuy rằng hát bội là một bộ môn nghệ thuật cổ xưa có phần xa lạ và khó tiếp thu với đa số thế hệ sau này, nhưng chúng ta phải đồng ý rằng, hát bội là một bộ môn nghệ thuật vĩ đại với tầng tầng lớp lớp các kiến thức từ trang phục, hóa trang, bài bản, giọng hát, điệu bộ, kể cả võ thuật và cách sử dụng binh khí.

Tất cả phải hòa quyện với nhau thành một tổng thể mang lại nhiều cảm xúc cho người thưởng thức. Có thể hiện tại chúng ta chưa thể phát triển được loại hình nghệ thuật này nhưng chúng ta có thể bảo tồn nó bằng cách tìm hiểu và chia sẻ để gìn giữ những nghệ thuật mà ông bà ta để lại.

Nguồn: Trần Quang Duy / Group Maybe You Missed This F*cking News